Dr hab. Maciej Gdula
Podsekretarz Stanu
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
ul. Wspólna 1/3
00-529 Warszawa

Szanowny Panie Ministrze,

z zaniepokojeniem i niezrozumieniem przyjęliśmy opublikowany w dniu 17 lipca b.r. i skierowany do konsultacji projekt Ustawy o Polskiej Akademii Nauk. Na stronie 9 tego projektu pojawiło się nowe brzmienie art. 35 ustawy: „W skład komitetu naukowego wchodzą członkowie krajowi i członkowie akademii młodych uczonych (…) oraz osoby wybrane przez instytucje przedstawicielskie środowiska szkolnictwa wyższego i nauki, o których mowa w art. 329 ust. 1 pkt 1, 2, i 6 tej ustawy.” Do tych ostatnich zalicza się Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Konferencję Rektorów Akademickich Szkół Polskich i Krajową Reprezentację Doktorantów.” Taki zapis oznacza nie tylko likwidację komitetów w ich obecnym kształcie, ale co więcej unieważnienie wyborów do Komitetów Naukowych przeprowadzonych w ubiegłym roku na kolejną czteroletnią kadencję.

Warto odnotować, że Komitety Naukowe PAN mają ponad 70-letnią tradycję, ich członkowie są wyłaniani w powszechnych demokratycznych wyborach, realnie angażujących środowisko naukowe i są jego rzeczywistymi reprezentantami. Procedura wyborcza była regularnie ulepszana pozwalając na jak najszersze zaangażowanie środowiska naukowego w dokonanie rzeczywistego i reprezentatywnego wyboru – według danych PAN w ostatnim procesie wzięło udział blisko 10 tys. samodzielnych pracowników nauki. Wybór do Komitetu Naukowego PAN jest traktowany jako wyraz zaufania, docenienia i realnej pozycji w danym obszarze naukowym. Zmiana w zakresie sposobu tworzenia komitetu naukowego, nadawanie członkostwa zamiast demokratycznych wyborów jest niejasna i trudno stwierdzić jakim celom ma służyć. W skrajnej sytuacji można wręcz uznać, że nosi znamiona działań pozorowanych i zastępczych.

Projektowana zmiana dewastuje wieloletnią, ugruntowaną pozycję Komitetów Naukowych PAN oraz sprowadza je do ciał - przybudówek pozbawionych realnego znaczenia naukowego. Według proponowanego projektu można będzie wprowadzić do nich osoby niekoniecznie zainteresowane obszarem naukowym objętym tematyką komitetu. Tacy członkowie nie będą rzeczywistymi reprezentantami środowiska, a bardziej przedstawicielami instytucji i gremiów. Mija się z ideą tworzenia komitetów naukowych i może wręcz ograniczyć ich naukowy charakter.

Komitety Naukowe są jednym z trzech głównych filarów Polskiej Akademii Nauk, obok członu korporacyjnego i sieci instytutów naukowych. Należy w tym miejscu przypomnieć to, że powstała ona ponad 70 lat temu na bazie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz Polskiej Akademii Umiejętności. Dzięki temu, że mimo odgórnych nacisków o charakterze politycznym, podstawowym kryterium jej działalności była i pozostaje najwyższa jakość naukowa, PAN jest kluczowym elementem polskiego krajobrazu naukowego, cieszącym się szacunkiem w kraju i za granicą. Dlatego należy z ogromną ostrożnością i rozwagą podejmować, skądinąd konieczne, próby ewolucyjnych zmian tej instytucji. Dotyczy to zwłaszcza instytutów oraz sieci Komitetów Naukowych.

W stanowisku Prezydium Zarządu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w sprawie proponowanych przekształceń instytutów PAN z dnia 3 czerwca 2020 r. podkreślaliśmy, że „rzeczą godną wsparcia jest dążenie do tworzenia jak najlepszych warunków do prowadzenia badań naukowych na jak najwyższym poziomie. Doświadczenie jednak uczy, że centralizacja ma sens jedynie w sytuacjach kryzysowych wymagających wielkich nakładów infrastrukturalnych. W przypadku badań, potocznie nazywanych podstawowymi, centralne zarządzanie, a zwłaszcza bezpośrednio powiązane ze światem polityki, nieuchronnie prowadzi do patologii wszelkiego rodzaju i naukowej autarkii”. Co prawda nasza opinia odwoływała się do proponowanych zmian w zakresie organizacji instytutów naukowych PAN, ale odnosi się też do sieci komitetów naukowych. Ze zdziwieniem zauważamy, że szkodliwe tendencje szeroko kontestowane przez środowisko naukowe ponad 4 lata temu są nadal aktualne pomimo zmiany perspektywy politycznej.

Jako towarzystwo naukowe gromadzące w swoich szeregach przedstawicieli różnych obszarów nauki, którzy w dużej części są także członkami PAN, mającymi na względzie dobro zarówno nauki, jak i instytucji naukowych w Polsce zwracamy się do Pana Ministra o głęboki namysł w zakresie proponowanych regulacji. Wierzymy, że zaproponowana zmiana jest jedynie niefortunnym zapisem. Nasza opinia nie jest wyrazem niechęci do zmian jako takich, ale wyrazem niechęci do zmian, które nie prowadzą do poprawy sytuacji nauki w Polsce, a mogą być wręcz szkodliwe wzmacniając tendencje odśrodkowe i atomizujące polskie środowisko naukowe.

Podsumowując, w pełni podtrzymujemy formułowane przez nasze Towarzystwo wątpliwości dotyczące proponowanych zmian w ustawie o Polskiej Akademii Nauk niezmiennie deklarując wolę niezależnego doradztwa w sprawach dotyczących sposobu i kierunków działań podejmowanych na rzecz wzmocnienia pozycji i roli nauki w naszym kraju.

Z wyrazami szacunku

Prezydium Zarządu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego